Τώρα είναι η ευκαιρία για ποιοτικές παρεμβάσεις στον τουρισμό

Συνέντευξη με τον Γεράσιμο Ζαχαράτο, Ομότιμο καθηγητή Πανεπιστημίου Πατρών

Τη συνέντευξη πήρε ο Παύλος Κλαυδιανός

Τρίτη σχεδόν χρονιά που ο τουρισμός πάει καλά. Πού οφείλεται, ακριβώς, αυτή η άνοδος;

Σε φυσικούς όρους, δηλαδή σε αφίξεις και σε διανυκτερεύσεις, ο τουρισμός πάει καλά, πολύ καλά, μάλιστα. Τα τελευταία 6-7 χρόνια, και ιδιαίτερα από το 2012, πραγματοποιείται ένα πολύ μεγάλο άλμα (16,9 εκατ. αφίξεις το 2012, στα 28,0 εκατ. αφίξεις το 2016). Ωστόσο, ο τουρισμός, εξαιρουμένων απρόβλεπτων γεωπολιτικών ή φυσικών δυσμενών καταστάσεων καλά θα πήγαινε. Υπάρχει μια διαμορφωμένη πραγματικότητα που δεν πρέπει να την ξεχνά κανείς. Από τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο και μετά ο τουρισμός συνεχώς μεγεθύνεται και ανεξάρτητα από συγκυριακές καταστάσεις, η μέση τάση και πορεία είναι συνεχώς ανοδική. Η χώρα εντάσσεται όλο και περισσότερο στη διεθνή τουριστική αγορά. Αυτό είναι δεδομένο και δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, άρα, θα μεγεθυνόταν και τώρα. Το άλμα των τελευταίων χρόνων εύκολα ερμηνεύεται ως συγκυριακό αποτέλεσμα διεθνών γεωπολιτικών δυσμενών καταστάσεων για άλλες ανταγωνίστριες χώρες στο μεσογειακό χώρο, π.χ. Τουρκία, Αίγυπτο κ.α. Επομένως, δεν πρέπει να επαναπαύεται κανείς ή να νομίζει ότι είναι επιτυχές αποτέλεσμα μεγάλων πολιτικών προσπαθειών κτλ. Ως αποτέλεσμα γεωπολιτικών καταστάσεων το συγκυριακό αυτό άλμα θα είνα, προσωρινό και η χώρα θα επανέλθει σε μια λίγο πολύ ομαλή ανοδική πορεία μετά τη λήξη των γεγονότων που δημιούργησαν αυτό το μπουμ. Μ’ αυτή, όμως, την απρόβλεπτη μεγέθυνση θα έπρεπε να σκεπτόμαστε ότι είναι ευκαιρία να κάνουμε πράγματα, ως πολιτική, που δεν θα είχαμε την άνεση να τα κάνουμε κάτω από άλλες πιέσεις, που θα ωθούσαν την πολιτική προσπάθεια στην αύξηση του τουρισμού.

Βέβαια, το συγκυριακό αυτό μπουμ στα μεγέθη των αφίξεων και διανυκτερεύσεων, δεν σημαίνει ότι, την ίδια στιγμή, δεν υπάρχουν και προβλήματα. Για παράδειγμα, οι δαπάνες των τουριστών, ως εισπράξεις για εμάς, που η εξέλιξή τους την αντίστοιχη τελευταία περίοδο δείχνει μια σοβαρότατη πτώση της μέσης ανά ταξίδι δαπάνης. Από την άλλη, θα παρακολουθείτε ασφαλώς τη σχετική συζήτηση και αντιπαράθεση μεταξύ υπουργείου Τουρισμού και ΤτΕ και ΕΛΣΤΑΤ για το ποιος φταίει για τις μετρήσεις των τουριστικών εισπράξεων κτλ. Είναι μια αφελής διένεξη που αποπροσανατολίζει. Αλλά αυτό είναι μια παλιά ιστορία που επαναλαμβάνεται κατά καιρούς από τη δεκαετία του ΄80 και εντεύθεν και αποπροσανατολίζει την εκάστοτε κυβερνητική ηγεσία. Η διεθνής κατάσταση δείχνει, και είναι και πραγματικότητα, ότι η διεθνής κρίση έχει πτωτική επίδραση στο ατομικά διαθέσιμο εισόδημα, επομένως και στη μέση ανά ταξίδι δαπάνη, ανεξαρτήτως του επιπέδου οικονομικής ισχύος των χωρών αποστολής . Το πολύ θετικό, όμως, του ζητήματος, είναι ότι, παρά τη μείωση του διαθέσιμου εισοδήματος στο εξωτερικό, οι τουρίστες πραγματοποιούν τουριστικό ταξίδι, θα έλθουν για διακοπές, έστω και αν περιορίσουν τις δαπάνες τους ή τις εξόδους τους για εστιατόρια, μπαρ και άλλα σχετικά. Το βασικό στοιχείο και σκοπός που είναι συνάρτηση της γενικότερης πολιτικής είναι οι αφίξεις, το πόσα χρήματα θα καταναλώσουν εξαρτάται από τις επιχειρηματικές προσπάθειες και τα προσφερόμενα προϊόντα στην αγορά της χώρας. Πρέπει να ικανοποιεί το γεγονός ότι ακόμη και σε περίοδο κρίσης, εισοδηματικής και κοινωνικής στην Ευρώπη, οι πολίτες έρχονται. Το θετικό είναι ότι έρχεται ο κόσμος όπως, επίσης το γεγονός, ότι εν μέσω της κρίσης, η Ελλάδα αποδεικνύεται ότι είναι ένας ασφαλής τουριστικός προορισμός, ένα τουριστικό αποκούμπι. Αυτό το απρόβλεπτο άλμα αφήνει τώρα περιθώρια να διαμορφώσουμε πολιτικές που δεν θα τις διαμορφώναμε κάτω από πιο στενές συνθήκες που θα χρειαζόταν προσπάθεια για να έλθουν. Τώρα που έρχονται έχουμε την ευκαιρία για άλλου χαρακτήρα πολιτική.

Προληπτική τουριστική πολιτική

Δηλαδή, τι πολιτική σχεδιαζόταν;

Θεωρούσαμε ότι θα έπρεπε να αλλάξει ο χαρακτήρας της πολιτικής μας, και από «σωστικός», που να τρέχει πίσω από την κατά περίπτωση και να συναλλάσσεται για ικανοποίηση ατομικών και συλλογικών αιτημάτων και προβλημάτων, να γίνει σχεδιαστικά «προληπτικός» για μεγάλα παραγωγικά και επαγγελματικά σύνολα. Δηλαδή για ζητήματα πχ, όπως οι άδειες καταλυμάτων, οι βίζες, τα χρέη τουριστικών επιχειρήσεων, τα χρέη προς τη ΔΕΗ κ.α. που τρέχουμε κάθε φορά να δώσουμε λύση ή να σώσουμε την κατάσταση, να αντιμετωπίζονταν συνολικά και προληπτικά ανά τομέα τουριστικής παραγωγής μαζί με τις ενδιαφερόμενες συλλογικότητες ως συνολικό σχέδιο γι αυτές. Αυτό σημαίνει μια πολιτική τουρισμού ορθολογική, με αποφυγή συνεχούς συναλλαγής, την οποία είχαμε συζητήσει και την οποία επιτρέπει ο πολυκλαδικός χώρος του τουρισμού ο οποίος ακόμη κινείται χωρίς μεγάλες συγκεντρώσεις συμφερόντων. Αυτό θα ήταν η τουριστική πολιτική να γίνει προληπτική για όλους τους επιμέρους υποκλάδους του τουριστικού κυκλώματος και να παραμείνει σωστική για απρόβλεπτες περιπτώσεις και γεγονότα. Με λίγα λόγια ότι ξεφεύγουμε από την καθημερινή συναλλαγή.

Μπορούμε να φέρουμε μερικά παραδείγματα προληπτικής τουριστικής πολιτικής;

Βεβαίως. Για παράδειγμα, το ζήτημα του καταλύματος και των ελευθέρων μισθώσεων ή μισθώσεις με τη ψευδορομαντική ονομασία του «διαμοιρασμού» που τις συνοδεύει. Τι επιπτώσεις θα είχαν οι νέες μορφές που εξελίσσονται ταχύτατα, και οι οποίες υπάρχει κίνδυνος να αποδιαρθρώσουν το οργανωμένο κατάλυμα στη χώρα και κυρίως τη μικρή και μεσαία ξενοδοχία. Δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι ο ξενοδοχειακός τομέας είναι αυτός που δίνει τις περισσότερο θετικές κοινωνικές και οικονομικές επιδράσεις, διότι έχει ανάγκη απασχόλησης, εκπαιδευμένης εξειδικευμένης εργασίας, και πολλές εισροές προϊόντων. Είναι ο κορμός, ο βασικός πυλώνας που στην ουσία διαμορφώνει την κύρια δομή του γενικότερου τουριστικού παραγωγικού και καταναλωτικού προτύπου της χώρας. Να δούμε, λοιπόν, τις νέες μορφές καταλύματος που διαμορφώνονται από τη βίαια εισαγωγή των ελευθέρων μισθώσεων τύπου πλατφόρμων, όπως η Airbnb κ.α., που έχουν κατακλείσει κατά δεκάδες χιλιάδες την αγορά και εντούτοις ακόμη δεν έχουμε εφαρμόσει τον τρόπο φορολόγησής τους, παρά το ότι έχουν γίνει δυο νόμοι. Έτσι στη κατάσταση ασυδοσίας των ελεύθερων μισθώσεων που κυριαρχεί σήμερα, ο πυλώνας του ελληνικού τουρισμού, η μικρομεσαία ξενοδοχία (τα μεγάλα έχουν τις δικές τους στρατηγικές) με την πλειάδα των περιορισμών και ρυθμιστικών κανόνων και βαρών που υπόκεινται, κινδυνεύει να πληγεί ανεπανόρθωτα.

Ένα άλλο θέμα προληπτικής πολιτικής είναι το χωροταξικό και περιβαλλοντικό που αφορούν τον τουρισμό. Κάθε χρόνο φτάναμε στο αμήν αν θα ίσχυαν οι περιβαλλοντικές άδειες. Έπρεπε να καθίσουμε στο τραπέζι όλες οι πλευρές και να λυθεί το ζήτημα, προληπτικά, μόνιμα και σταθερά. Ύστερα τα φορολογικά. Γνωρίζουμε, βέβαια, ότι είχαμε να αντιμετωπίσουμε σκληρές καταστάσεις σε σχέση με τους εξαναγκασμούς του μνημονίου. Παρόλα αυτά, ορισμένα πράγματα τα βλέπαμε.

Το θέμα της εργασίας, επίσης, είναι ένα σοβαρό ζήτημα που εντάσσεται στην προληπτική πολιτική και όχι στο κυνήγημα καταστάσεων. Ο τουριστικός τομέας, ως προς τον χρόνο, είναι εξαιρετικά ευαίσθητος, λόγω εποχικότητας. Συμπίεση εισόδου των τουριστών χρονικά, σημαίνει και συμπίεση των απορριμμάτων, της διάθεσης, της κατανάλωσης, των λυμάτων, της παραγωγής. Είναι ένα ολόκληρο σύμπλεγμα θετικών και αρνητικών σημείων και στοιχείων που χρήζουν προληπτικού σχεδιασμού. Όσον αφορά τα περί τουρισμού 365 μέρες τον χρόνο, είναι λάθος και να λέγεται. Ας μπορέσουμε, οργανωμένα και συλλογικά να αυξήσουμε την εποχικότητα για μια εβδομάδα σε συγκεκριμένες περιφέρειες και θα ήταν μεγάλη βοήθεια στον κλάδο. Προσπάθειες εδώ έχουν γίνει, αλλά απέτυχαν. Θα πρέπει να πετύχουμε την αξιόπιστη συνεργασία σε τοπικά επίπεδα, π.χ. όπως στην Ισπανία όπου είχαν θετικά παραδείγματα.

Αυτές οι ποιοτικές πλευρές και προσπάθειες στην τουριστική πολιτική έχουν ξεκινήσει να αντιμετωπίζονται;

Όχι, δεν έχουμε ξεκινήσει, αν και δεν είναι νέες. Είναι διατυπωμένες σε διάφορα πλαίσια π.χ του ΞΕΕ του ΙΠΕΤ, όπου έχουν αναλυθεί αυτές οι πλευρές πολιτικής για τη διεύρυνση της τουριστικής περιόδου. Πρόκειται για παραδείγματα εφαρμοσμένης πολιτικής με πολύ διευρυμένη κοινωνικό-επιχειρηματική βάση, προγραμματικές συμφωνίες τοπικού χαρακτήρα. Οι επαγγελματίες μιας περιοχής κάθονται στο τραπέζι και σχεδιάζουν να κρατήσουν ανοικτές τις επιχειρήσεις, πχ, ένα ακόμη δεκαήμερο, ζωντανό το δρόμο, με όλες τις εξυπηρετήσεις για τους επισκέπτες, και τα καταλύματα να κάνουν τις συμφωνίες για επισκέπτες με προσφορές. Προφανώς, στη συμφωνία θα προβλέπεται και πολιτικές τοπικής αυτοδιοίκησης ελαφρύνσεων για επιχειρήσεις που μένουν ανοικτές και έχουν εξ αυτού κόστος. Τέτοιες συμφωνίες είναι πολυμερείς μεταξύ όλων των θεσμικών και συλλογικών αρχών σε τοπική κλίμακα.

Να πάμε και σ’ άλλους τομείς. Για παράδειγμα, αντιμετωπίζονται ζητήματα όπως τα απόβλητα, οι μετακινήσεις, το νερό, τα σκουπίδια, οι υπηρεσίες υγείας;

Σωστά, είναι σοβαρές ανάγκες που πρέπει να αντιμετωπισθούν με προληπτικά σχέδια. Για παράδειγμα το νερό. Οι πρώτες αφαλατώσεις έγιναν το 1950. Σήμερα υπάρχουν αφαλατώσεις υψηλής τεχνολογίας, εγκαταστάσεις π.χ., που είναι σταθερές, αλλά και μετακινούμενες; Χρειάζεται ένα σχέδιο, δεν μπορεί ένας δήμαρχος να τα γνωρίζει αυτά. Όλα αυτά είναι μέρος της προληπτικής πολιτικής που πρέπει να σχεδιάζεται για το κάθε πρόβλημα. Όμως, η όλη αυτή υπόθεση αφήνεται χωρίς φροντίδα και πληροφόρηση και γίνονται λάθη στις επιλογές της μορφής αφαλάτωσης.

Διασύνδεση τουρισμού με άλλους τομείς

Υπάρχει και το μείζον πρόβλημα της διασύνδεσης του τουρισμού με άλλους τομείς της οικονομίας. Πού βρισκόμαστε εδώ;

 Οι διασυνδέσεις, όντως, είναι πολύ μεγάλες. Κυρίως με τον αγρό-διατροφικό και διατροφικό τομέα. Η σωστή διασύνδεσή τους ήταν πάγια προγραμματική μας θέση. Για να είναι ο τουρισμός θετικός, να μην περιοριζόμαστε μόνο στο να λέμε «ήλθε κόσμος», πρέπει να συνδέεται η τουριστική κατανάλωση και να τροφοδοτεί κι άλλους τομείς. Διαφορετικά μια μεγάλη αύξησή του τουρισμού χωρίς τη διασύνδεσή του με την εγχώρια παραγωγή μπορεί να έχει και επιβλαβή αποτελέσματα, αν π.χ. η παραγωγική δομή δεν είναι έτοιμη να την υποδεχθεί. Γιατί αν για πολλά χρόνια αυτή η αύξηση του τουρισμού αποσυνδεθεί από την παραγωγή, δηλαδή, αν η κατανάλωση δεν μπορεί να συνδεθεί με την εγχώρια παραγωγή, τότε μετά από μερικά χρόνια είναι απείρως πιο δύσκολο να κάνεις αυτή τη σύνδεση, έχει χαθεί η δυναμική. Είναι γνωστά τα όσα συμβαίνουν, που έρχονται, πχ, φαγητά έτοιμα απ’ έξω, μουσακάς από την Κίνα, πατάτες από την Αίγυπτο κτλ, κτλ.

Αυτό πώς θα μπορούσε να αντιμετωπισθεί;

Αυτό γίνεται με επίμονο σχεδιασμό, δημόσιο και επιχειρηματικό, έμπρακτες προσπάθειες και συμφωνίες. Απαιτεί στοχευμένη πολιτική και στον αγροτικό τομέα, και στον βιομηχανικό, και στον πολιτισμό. Ο τουρισμός, εξάλλου, έπρεπε να είναι στοιχείο της βιομηχανικής πολιτικής, τα συμπεριλάμβαναν όλα αυτά οι προγραμματικές μας θέσεις. Σήμερα π.χ. γίνεται μια καλή προσπάθεια τέτοιου χαρακτήρα στο υπουργείο Βιομηχανίας και μ’ αυτό το πνεύμα έχει συγκροτηθεί και μια ομάδα εργασίας σχετικά. Αλλά και από το ΞΕΕ έχουν γίνει σχετικές προσπάθειες πχ, με το ελληνικό πρωινό. Η σύνδεση με τη ντόπια παραγωγή είναι ένα μείζον ζήτημα, μπορώ να πω και εθνικό το οποίο πρέπει να σχεδιασθεί, αλλά και να γίνει συνείδηση και των επιχειρήσεων και των τοπικών αρχών. Το ζήτημα είναι εάν θα πάει μια επιχείρηση σε ένα μικρό νησί, θα μείνει λίγα χρόνια και μετά αφού αποκομίσει τα κέρδη του θα φύγει ή θα εντάξει το ξενοδοχείο του στην προσπάθεια ανάπτυξης του νησιού; Πιστεύω ότι κάθε πελατεία, όχι μόνο η εύπορη, ζητάει, δυνάμει, την εντοπιότητα και την ποιότητα. Άρα αυτό που χρειάζεται είναι μια επίμονη και σταθερή προληπτική πολιτική να το προωθήσει αυτό.

Το φαινόμενο της καθετοποίησης

Από τη συζήτησή μας, προκύπτει ότι αυτά τα χρόνια, τα καλά, θα έπρεπε να επωφεληθούμε για να λύσουμε και διάφορα ποιοτικά προβλήματα πολιτικής. Είναι και το κλίμα ευνοϊκό και αναγκαίο. Γίνεται αυτό;

Η ζήτηση που έχουμε αυτά τα χρόνια μπορεί να συνεχισθεί και δυο ή και τρία ακόμη χρόνια. Αλλά πολύ σύντομα μπορεί αυτό ν’ αλλάξει και ν’ αλλάξει με πολύ ταχύ ρυθμό. Όχι ότι θα μειωθεί η τουριστική ζήτηση, πάντα θα είναι αυξητική, αλλά όχι με τα άλματα που βλέπουμε σήμερα και νομίζουμε ότι οι εξωγενείς αιτίες είναι δικές μας επιτυχίες μας. Είδαμε, πχ, ο τουρισμός της Τουρκίας βυθίστηκε με την αρνητική οδηγία της Ρωσίας. Μόλις όμως συναντήθηκαν Ερντογάν– Πούτιν σε λίγα μόνο εικοσιτετράωρα άλλαξε η εικόνα. Τα συμφέροντα που έχουν διαμορφωθεί είναι τεράστια και δεν έχουν καμιά σχέση με τη λεγόμενη ζήτηση και προσφορά, με την «αγορά». Οι μηχανισμοί αγοράς είναι αυτοί που είναι, αλλά τα ρωσικά, ή και τα γερμανικά συμφέροντα στα μικρασιατικά παράλια είναι εκείνα που είναι τόσο ισχυρά που επιβάλλουν τις πολιτικές και τις εξελίξεις. Υπάρχει διεθνής καθετοποίηση στον τουρισμό. Τα πρακτορεία που πουλάνε τις εβδομάδες στους Γερμανούς είναι και μέτοχοι των εγκαταστάσεων στην Τουρκία.

Στην Ελλάδα το φαινόμενο της καθετοποίησης, νομίζω, δεν έχει προχωρήσει ακόμη τόσο πολύ. Έτσι είναι;

Έχει έλθει και εδώ, αλλά όχι τόσο πολύ. Είναι αναμενόμενο, διότι όταν έχεις στα χέρια σου τη ζήτηση θα προχωρήσεις και στις εγκαταστάσεις παραγωγής. Δεν υπάρχει κανένα εμπόδιο στη μεταφορά κεφαλαίων. Εξαγορές, λοιπόν, θα γίνουν και θα ξεκινήσουν από τον χώρο των μεγάλων επιχειρήσεων ιδίως σε αυτές που είναι και σε προβληματική κατάσταση λόγω επισφάλειας ως προς τα χρηματοοικονομικά τους.

Όμως να πηγαίνει καλά ο τουρισμός τρίτη χρονιά και τα κόκκινα δάνεια του κλάδου να μην μειώνονται –αντίθετα από ό,τι συνέβη στην Κύπρο– δεν είναι ανεξήγητο;

Υπάρχουν και οι ατομικές στρατηγικές που παίζουν τον ρόλο τους. Είδαμε να κλείνουν και ξενοδοχεία γεμάτα τουρίστες, με μεγάλες πληρότητες. Από την άλλη, και οι τράπεζες δεν εργάστηκαν έγκαιρα και σωστά, άφησαν να διαμορφωθούν τόσο μεγάλες επισφάλειες.

Ο κίνδυνος του εφησυχασμού

Αυτή την ευνοϊκή περίοδο γιατί δεν ασκείτε αυτή την προληπτική πολιτική από την κυβέρνηση, αν και τα προγράμματα του ΣΥΡΙΖΑ τη συμπεριλάμβαναν;

Σε μεγάλο βαθμό οφείλεται επειδή συνεχίζουμε μια λογική του παρελθόντος, δεν άλλαξε η πολιτική να γίνει προληπτική και σχεδιαστική. Κυρίως οφείλεται σε αντιλήψεις, όχι στην έλλειψη γνώσεων ή ανυπαρξία προτάσεων. Πιστεύεται, νομίζω λανθασμένα, ότι είναι καλύτερο να διαπραγματεύεσαι, να συναλλάσσεσαι και όχι να προλαμβάνεις. Υπάρχει και ένα είδος εφησυχασμού, ότι θα συνεχισθεί η μεγάλη άνοδος κτλ. Αυτό συγκαλύπτει τα προβλήματα, ενώ θα έπρεπε, αντίθετα, να φθάνει το μήνυμα προς τα πάνω ότι «καλά πάμε τώρα, αλλά τι κάνουμε τώρα που μας ευνοεί η συγκυρία»; Είναι ένας τομέας που μας δίνει την ευκαιρία να σκεφτούμε, μας δίνει χρόνο, ενώ άλλοι τομείς δεν μας δίνουν.

Υπήρξες γενικός γραμματέας ένα μεγάλο διάστημα στο υπουργείο Τουρισμού. Υπάρχει το επιστημονικό δυναμικό ή και η δομή που να μπορεί να σχεδιάσει και προωθήσει αυτές τις πολιτικές;

Το ζήτημα που θέτεις είναι λίγο στενάχωρο. Εμείς παραλάβαμε μια δομή απαράδεκτη και ανορθολογική –και δεν το λέω για να ασκήσω κριτική στους προηγούμενους– που δεν διευκολύνει αυτό τον προσανατολισμό. Δεν είχαν αντιμετωπίσει το πρόβλημα οι προηγούμενοι, δεν το αλλάξαμε όμως και εμείς ακόμη. Ο ελληνικός τουρισμός από την άποψη της πολιτικής διαχείρισης και διοικητικής δομής τι ήταν μέχρι το 2000; Υπήρχε μόνο ένας φορέας, ο ΕΟΤ, ο Ελληνικός Οργανισμός Τουρισμού, νομικό πρόσωπο δημοσίου δικαίου. Ανήκε πάντοτε, από άποψη σημασίας, στην πολιτική εποπτεία του εκάστοτε πρωθυπουργού απευθείας ή μέσω του υπουργού Προεδρίας ή Συντονισμού. Αυτό μην το ξεχάσουμε, διότι είναι σημαντικό, και δυστυχώς εμείς δεν το προσέξαμε να το ακολουθήσουμε με τις δικές μας αρχές το αφήσαμε. Μερικά ιστορικά για να καταλάβουμε: Ο ΕΟΤ, στην ουσία, είναι ένα δεύτερο, οιωνοί, υπουργείο Εξωτερικών. Ποιες λειτουργίες είχε ο ΕΟΤ; Ποια πολιτική; Πάω πίσω διότι αν δεν το δούμε αυτό η οποιαδήποτε κριτική μπορεί να θεωρηθεί προσωπική.

Πρώτον, είχε τον σχεδιασμό, την εφαρμογή και την εποπτεία της εφαρμογής της τουριστικής πολιτικής σε ένα πολυκλαδικό σύστημα παραγωγής. Πολυκλαδικό, σημαίνει εστιατόρια, καταλύματα, μεταφορές, μπαρ κτλ, κτλ. Έπρεπε να ασκεί έργο συντονιστικό. Δεύτερον, είχε ένα εκπαιδευτικό σύστημα, σπουδών τουριστικών επαγγελμάτων, που από άποψη οικονομικής διαχείρισης θα το ζήλευαν και Πανεπιστήμια. Για όλα τα τουριστικά επαγγέλματα, με 13 εκπαιδευτικά συγκροτήματα. Τρίτον, είχε μια πολιτική αποθεματοποίησης γης. Είχε ένα μεγάλο αριθμό φιλέτων γης ανά την Ελλάδα. Τέταρτον, διέθετε και έναν επιχειρηματικό τομέα, τον μεγαλύτερο της χώρας, από άποψη διαφοροποίησης επιχειρήσεων, πάνω από 360 επιχειρήσεις, από τα Ξενία έως τις ακτές, τις γιορτές κρασιού, τα καζίνα, τα τελεφερίκ, τα φεστιβάλ κτλ. Ως πολιτικό προϊστάμενο είχε μόνο ένα Γενικό Γραμματέα. Ανεξάρτητα της όποιας κριτικής στο παρελθόν του, ο ΕΟΤ είναι που έφτιαξε τον τουρισμό στην Ελλάδα. Μάλιστα έφτιαξε και πρότυπα αξεπέραστα και μερικά απ’ αυτά συζητιέται αν θα παραμείνουν κ.τ.λ. Ήταν μια πετυχημένη διοικητικοπολιτική δομή, με βάση τους στόχους της. Αν υπήρχε σήμερα ο ΕΟΤ, η πολιτικό-διοικητική του ηγεσία θα είχε μια περιορισμένη δαπάνη περίπου 300.000 – 400.000.

Από το 2000 και μετά δημιουργήθηκε υπουργείο με την εκπαίδευση ως Διεύθυνση του υπουργείου, όχι, όπως πριν, αυτόνομο οργανισμό και σήμερα έχουμε υπουργό με όλες τις συνηθισμένες βοηθητικές υπηρεσίες, αλλά έχουμε και τον ΕΟΤ. Το Υπουργείο έχει τον σχεδιασμό, εποπτεία και εφαρμογή της πολιτικής, όπως και ο ΕΟΤ, δεν έχει όμως τις επιχειρήσεις, η περιουσία, πήγε διαδοχικά στην ΕΤΑ και τελικά στο ΤΑΙΠΕΔ ή έχει εκποιηθεί. Στην πλήρη ανάπτυξή του ο ΕΟΤ είχε 9.000 άτομα, σήμερα υπουργείο και ΕΟΤ έχει περίπου 550. Ως υπουργείο μαζί με τον ΕΟΤ έχει σήμερα τρεις έως τέσσερις γενικούς γραμματείς, ακόμη και θέση αναπληρωτή ΓΓ/ΕΟΤ είχαμε. Πρόκειται για υπερβολές, σπατάλες και αργόμισθες θέσεις. Αν και είχαμε δεσμευτεί ότι θα αλλάξουμε τη δομή που κληρονομήσαμε δεν το κάναμε μέχρι σήμερα παρά το πλαίσιο εκσυγχρονισμού της Δημόσιας Διοίκησης που έχουμε θέσει σε εφαρμογή.

Συχνά τίθεται το ζήτημα της συγκέντρωσης στον κλάδο, καθώς και τα μεγάλα μεγέθη, τα συγκροτήματα σε σχέση και με το περιβάλλον. Ασκείται κριτική ότι παραμένει ο παλαιός προσανατολισμός και υπάρχει ζήτημα ποιότητας.

Δεν νομίζω ότι υπάρχει ζήτημα ποιότητας στον ελληνικό τουρισμό, η κριτική που γίνεται ανοικτά τον τελευταίο καιρό είναι για τα all inclusive, πρακτική που αφορά μεγάλα συγκροτήματα. Όμως το all inclusive, είναι ένας τρόπος παραγωγής, που δεν μπορείς να εμποδίσεις με διατάξεις και ρυθμίσεις. Είναι εξέλιξη της ξενοδοχειακής παραγωγής, ξεκίνησε από το 1960 ακόμη και αφορούσε την τροφή, σε διάφορες φάσεις που περιλαμβάνει, το πρωινό και το γεύμα, και το δείπνο και που αρχικά και στα τρία εισήχθη ο μπουφές. Έτσι μειώνεται πάρα πολύ το κόστος της εργασίας σ’ όλες τις φάσεις παραγωγής. Στα πλαίσια του all inclusive υπάρχουν δύο πρακτικές ή στρατηγικές. Η μια είναι η άπληστη που λέει «μειώνω το κόστος και αυξάνω τα κέρδη μου», δίνοντας ακόμη και κακής ποιότητας τροφή ή μη πληρώνοντας υπηρεσίες κοινής ωφέλειας, στους δήμους κτλ. Η άλλη, στηρίζεται στην αντίληψη ότι μέρος της μείωσης του κόστους το ρίχνουν στην ποιότητα ακόμη και στην τοπικότητα των προσφερόμενων προϊόντων. Υπάρχουν τέτοιες επιχειρήσεις που προσφέρουν εξαιρετικά προϊόντα, δεμένα μάλιστα με την εγχώρια και τοπική παραγωγή. Δεν είμαι ασφαλώς υπέρ αυτού του τουρισμού, του all inclusive, αλλά δεν αποτρέπεται, γι’ αυτό μίλησα για τρόπο παραγωγής. Όπως και η συγκέντρωση. Το ζήτημα είναι τι κάνουμε ως προληπτική πολιτική όταν μας δίνεται η ευκαιρία, όπως τώρα. Γιατί το άλμα αυτό είναι συγκυριακή ευκαιρία και χρόνος για ουσιαστική πολιτική.